De witte haai lijkt vrijwel volledig verdwenen in de wateren rondom Kaapstad. In 2019 is niet één witte haai gespot in Valsbaai meldt Shark Spotters. Tien jaar terug waren dat er nog ruim 200. Waarom deze apex predator de wateren van Kaapstad verlaat? De theorieën lopen uiteen.

Orka’s schuldig verklaard

Een haaienonderzoeksteam werd opgesteld door de Zuid-Afrikaanse overheid na deze alarmerende cijfers. Het team van negen marine biologen en experts kreeg de taak de verdwijning te verklaren. In november afgelopen jaar brachten de onderzoekers hun rapport uit. Die wijdt de verdwijning van het roofdier aan een nieuw fenomeen, namelijk een groep jagende orka’s: ‘De verhoogde aanwezigheid van deze in haaien gespecialiseerde orka’s verklaart waarom de haaien zijn verdwenen in [de baaien rond Kaapstad] Valsbaai en Gansbaai. Echter zijn ze nog wel aanwezig in Mosselbaai, Plettenbergbaai en Algoabaai,’ baaien die oostelijker liggen van Kaapstad.

Eerder menselijke fout

Andere wetenschappers weerleggen het idee dat enkel orka’s de mensenhaaien wegjagen. Zo meent Mary Rowlinson, marine bioloog bij de White Shark Diving Company, dat de schuld eerder bij de mens ligt. ”Als de witte haaien naar oostelijke baaien zijn gevlucht dan zouden het aantal gespotte haaien in bijvoorbeeld Mosselbaai hoger moeten liggen dan voorheen, toch? Maar dit is niet het geval, het aantal spotting is daar hetzelfde gebleven.’’ 

Eerder uitte de onderzoeker al haar zorgen over de haaiennetten voor de Zuid-Afrikaanse kust waar jaarlijks tussen de 25 en 32 witte haaien in overlijden. Dat is een groot getal omdat dat de populatie van mensenhaaien voor de Zuid-Afrikaanse kust geschat wordt tussen de 353 en 522 haaien in 2013. In het slechtste scenario zouden er, alleen door haaiennetten, tegenwoordig 222 witte haaien minder zijn. En die netten zijn niet het enige wat het dier moet overwinnen: daarbuiten, in internationale wateren, dreigt nog meer gevaar.

Internationale wateren

Wat visvangst in de internationale wateren betreft is die onderverdeeld in meerdere regio’s. De verantwoordelijke voor de wateren buiten Kaapstad is de South East Atlantic Fisheries Organisation (SEAFO). SEAFO gaat ook over de wateren buiten Angola, Namibië en het overgrote deel van Zuid-Afrika. Boven SEAFO is er nog het overkoepelende Food and Agriculture Organization (FAO) van de VN. Zij hebben al in 1999 een plan opgezet om de totale haaienpopulatie wereldwijd te beschermen. SEAFO is vervolgens in 2008 geadviseerd (negen jaar later) om te stoppen met diepzeevissen op haaien in hun gebied, maar bindende regelgeving is tot op heden niet doorgevoerd. 

Flake and Chips

De grootste afzetmarkt van commercieel gevangen haaien in de Zuid-Afrikaans water is Australië. Hier krijgt de haaienvangst merendeels het label ‘flake’, waarna het verwerkt wordt als ‘flake and chips.’ Dat is een populaire variant op fish and chips met haaienvlees in plaats van vis. In Zuid-Afrikaans water wordt actief op ruwe haaien, smooth-houndhaaien en de schemerhaaien gejaagd voor deze export (dit is legaal). Dit zijn dezelfde haaien die een groot deel van de witte haai zijn voedselbron beslaat. 

De vinnen, die normaal gesproken het waardevolste deel van een haai zijn, worden hier grotendeels links gelaten. Het gaat heel specifiek om het haaienvlees. In- en export cijfers over haaienvlees komen van TRAFFIC, een door de WWF en IUCN opgezette organisatie die de handel monitort van dieren, vlees en dierlijke producten. De handel tussen de twee landen lijkt niet helemaal te kloppen met regelmatig minder export van haaienvlees uit Zuid-Afrika dan gemelde import in Australië.

Ecosysteem veranderd

De afwezigheid van de witte haai zorgt ondertussen voor verandering in het waterleven. “Er zijn aanzienlijk minder verschillende soorten vis in de baai. Normaal gesproken werd hier door lokale vissers naar geelbek (Cape salmon) gevist, maar die halen ze bijna nooit meer uit het water,” merkt Rowlinson. “Wat de grotere waterdieren betreft, zien we een enorme stijging in de zeehondenpopulatie. Die stijging heeft weer effect op andere dieren. De zeehond jaagt op pinguïns, die evengoed met uitsterven worden bedreigd. Je merkt echt dat het verdwijnen van de apex predator het hele ecosysteem in disbalans brengt.”

De witte haai is nog niet helemaal verdwenen, enkele keren werd het roofdier gezien in 2020 rondom Kaapstad ”Al zijn die cijfers niet echt accuraat omdat wij wegens de lockdown meerdere maanden niet op zee zijn geweest,’’ voegt Rowlinson toe. In Valsbaai werd eerder dit jaar de voor het eerst sinds de verdwijning weer een mensenhaai gezien. Of de haai zijn terugkeer hiermee aankondigt zullen de komende maanden moeten uitwijzen.