Staat duiken met witte haaien op je bucket list? Zet er dan maar vaart achter: de witte haaienpopulatie in Zuid-Afrika verdwijnt in een angstaanjagend tempo. Er zijn naar schatting nog maar driehonderd tot vijfhonderd witte haaien over, terwijl dat aantal in 1996 tussen 1200 en 1500 lag. Mary Rowlinson, Marine Bioloog bij White Shark Diving Company in Gansbaai, legt uit waarom de grote, witte mensenhaai  – ondanks zijn status als beschermde diersoort – in gevaar is en waarom de bescherming van het dier zo moeilijk is.

Witte haaien zijn moeilijk te bestuderen

De wetenschapper was nog maar een kind toen ze verliefd werd op de mensenhaai. “Ik heb altijd van ze gehouden,” vertelt ze. “Ik keek de hele tijd naar Jaws en de film maakte me zó nieuwsgierig.” Nu bestudeert ze de dieren in een poging om ze van het uitsterven te redden.

“Ik houd van het mysterie dat rond het dier hangt. Dat trekt me aan. Want hoewel we de witte haaien al twintig, vijfentwintig jaar bestuderen; weten we er nog steeds vrijwel niets van. We begrijpen het dier niet en we weten niets over hun gedrag. We hebben ze nooit gefokt. We weten niet waar ze paren en hoe ze hun paringspartner kiezen. We weten niet waar ze bevallen en we weten niet hoeveel pups ze baren. Het is één groot mysterie en dat maakt ze spannend.”

Die spanning is tegelijkertijd de grootste valkuil. Het mysterie ontrafelen is namelijk de enige manier om de witte haai van uitsterven te behoeden. Maar de witte haai bestuderen is ongelofelijk moeilijk. “Witte haaien zijn een rondtrekkende diersoort en onze technologie voldoet niet,” zegt Rowlinson. “Mensenhaaien leggen enorme afstanden af. We weten van één witte vrouwtjeshaai die van Dyer Island, Zuid-Afrika, helemaal naar Australië is gezwommen én weer terug. Dat is een afstand van 20.000 killometer! Maar dat hebben we maar bij één haai vastgelegd. Dus is het normaal dat de dieren deze afstanden afleggen of is het ongebruikelijk? We weten het niet.”

Technologie voldoet niet

“Om iets over de witte haaienpopulatie als geheel te leren, moet je alle witte haaien taggen. Die tag moet vervolgens vijf tot tien jaar werken, voordat je conclusies kunt trekken. Maar satelliet tags gaan niet zo lang mee. Je krijgt bovendien alleen een signaal als de vin het wateroppervlak breekt, dus je ziet alleen hun reis van punt naar punt. Naast satelliet tags zijn er andere tags die slechts beperkt informatie geven over het geheime leven van de witte mensenhaai. De meest gebruikte tags, akoestische tags, geven informatie over bewegingspatronen voor de Zuid-Afrikaanse kust. Dus die patronen kennen we. Maar zodra de haaien off-shore gaan, weten we niet wat ze doen en waar ze naartoe gaan.”  

Angst voor de witte haai

“De angst voor de witte haai helpt het behoud van het dier ook niet,” vervolgt Rowlinson. “Hoewel een enkeling nieuwsgierig werd, maakte de film Jaws de meeste mensen doodsbang voor haaien. Die slechte reputatie is schadelijk voor de conservatie. Er gaat zoveel meer geld naar het behoud van van tijgers, panda’s, olifanten en neushoorns. Terwijl haaien zó belangrijk zijn voor het ecosysteem in onze oceanen. De witte haai is een toproofdier. Als we de witte haai verliezen, gaat het ecosysteem kapot. Dat is tevens één van de redenen waarom het kooiduiken met witte haaien zo belangrijk is: het geeft de mogelijkheid om mensen te onderwijzen over de witte haai. En om hen te laten zien dat de haai geen mensetende machine is. Ze passeren je kooi en bijten misschien een keer in het aas, maar zijn over het algemeen erg nonchalant. Onze deelnemers zijn vaak heel bang voor de haai. Maar zodra ze terugkomen van het kooiduiken, realiseren ze zich dat er niets is om bang voor te zijn.”

De tijd raakt op

Het aantal witte haaien neemt in rap tempo af; maar naast het lage populatiecijfer hebben witte haaien een zeer lage genetische diversiteit, wat ernstige gevolgen heeft voor inteelt. “Een enorme zorg,” vindt Rowlinson. “Hoelang blijven de witte haaien nog in leven? Kunnen we ze redden? Het is niet zoals andere dieren, die je in fokprogramma’s kunt stoppen. Je kunt een witte haai niet in een fokprogramma stoppen. Het is onmogelijk om een witte haai in gevangenschap te houden. Ze sterven binnen een paar dagen. Bovendien weten we niet hoe ze paren. We denken dat het hetzelfde is als bij andere haaien, maar hoe kiezen ze hun partner? En waar doen ze het? Zoveel vragen, maar geen antwoorden. Dus we moeten proberen de individuele dieren die we nog hebben te behouden, anders raakt de witte haai heel snel uitgestorven in Zuid-Afrika.”

“Witte haaien zijn een langzaam groeiende diersoort, dus herstel duurt erg lang. Uit recent onderzoek blijkt dat het ongeveer twintig tot vijfentwintig jaar duurt voordat een mannelijke haai geslachtsrijp is – voor een vrouw duurt het dertig tot vijfendertig jaar. Dan praten we dus al over een herstelperiode van dertig tot vijftig jaar – alleen om de haaienpopulatie al terug te krijgen naar een nummer waar we ons comfortabel bij voelen.”

Illegale visvangst, strandnetten en de opkomst van orka’s

Maar dan zijn er nog andere zorgen. Want hoewel de witte haai sinds 1991 een beschermde diersoort is, neemt de populatie sindsdien af. Er zijn namelijk meer praktijken die de haaien en hun voortplanting bedreigen. Strandnetten zijn, bijvoorbeeld, een groot probleem. De Zuid-Afrikaanse strandnetten tot aan de oostkust hebben alleen tussen 1997 en 2007 al duizend witte haaien gedood.”

“Dan is er nog de illegale visserij. De witte haai is officieel beschermd in Zuid-Afrika, maar we weten niet wat er in de internationale wateren gebeurt. We hebben Japanse longliners voor onze kust. We weten niet wat ze vangen. Voor hetzelfde geld vangen ze de witte haai en brengen ze hem naar Japan. Je weet het niet. En dan veranderen de omgevingsomstandigheden, dus de patronen. Onze oceanen raken uitgeput. Het voedsel van de witte haai, zoals tonijn en andere grote vissen, verdwijnen. Dat veroorzaakt nieuwe risico’s. Zo kregen we vorig jaar orka’s. Die horen hier niet, maar dat hebben we waarschijnlijk aan onszelf te danken. Wat hebben we veranderd in de omstandigheden van de orka om zich te verplaatsen? Hebben we hun andere voedselbronnen uitgeput?”

“Er waren vorig jaar twee orka’s die witte haaien hebben gedood. Misschien aten ze vroeger kleinere haaien, maar hebben we die zo massaal gevist dat ze dachten: laten we de witte haai maar proberen. Met succes. Maar als ze eenmaal succesvol zijn, blijven ze terugkomen voor meer, want de voedselwaarde van een witte haai is ook nog eens hoog. We weten het niet. Maar waarschijnlijk hebben we die onevenwichtigheid in het ecosysteem zelf veroorzaakt.

“Bescherming is slechts een naam”

“Al met al heeft die status van beschermde diersoort voor de witte haai nog niet gewerkt. Bescherming is dan ook slechts een naam. De witte haai is een beschermde diersoort. Dat betekent dat, wanneer je er per ongeluk één vangt, je de vislijn door moet knippen. Maar hoe zit het met bescherming in de open oceaan? We weten dat haaien van nature migreren. Zodra ze vijftien mijl buiten de kust van Zuid-Afrika zijn en zich in internationale wateren begeven, is het free for all. Wat doe je eraan?

“Dat moeten we achterhalen. Het beste is om uit te zoeken waar hun broedplaatsen zijn, zodat we die gebieden kunnen beschermen. Maar de wereld moet echt samenwerken om de witte haai van uitsterven te redden, omdat ze zich zoveel verplaatsen.”

Wat kun je doen om de witte haai te redden?

Op kleinere schaal zijn er ook een aantal dingen die je kunt doen om de witte haai van uitsterven te redden. Als toerist kun je lokale bedrijven steunen die actief bijdragen aan de bescherming en het behoud van de witte haai. Kies een bedrijf met een duurzaam karakter, wanneer je wilt kooiduiken met witte haaien. Als consument kun je de consumptie van zeevruchten en vis verminderen, kiezen voor producten met een ecologisch verantwoord keurmerk en haaienproducten boycotten. Doneer tot slot aan organisaties als Project AWARE of de Zuid-Afrikaanse Shark Spotters, die zich inzetten voor het behoud van de witte haai; adopteer je eigen mensenhaai bij The Shark Trust of deel dit artikel om het bewustzijn rond de uitstervende witte haai te verhogen.